Για τον άγιο Γρηγόριο τον Ε’

Τι να σημειωθεί για τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε’. Χωρίς συνεξέταση της μακράς και πολυσχιδούς δράσης του δεν αποτιμάται το ήθος του. Ρωτούν πολλοί «έγινε ο αφορισμός»; Ασφαλώς έγινε και μάλιστα κατά του Α. Υψηλάντη και των συνεργατών του την 23 Μαρτίου 1821, τότε που η μεν υπόθεση στη Μολδοβλαχία είχε ήδη κριθεί, η δε εξέγερση στην Πελοπόννησο είχε ξεσπάσει. Αντίγραφο του αφορισμού μάλιστα έφεραν τρεις αρχιερείς στην Πελοπόννησο, τη Στερεά και το Αιγαίο. Ήταν αληθινός και «σπουδαίος», αλλά έχει δικαιολογία ιστορική.

Τον υπέγραψαν ο Γρηγόριος ο Ε΄ και η σύνοδος «όχι για χάρη τους, για να αποτρέψουν τον κίνδυνο από πάνω τους» κατά τη γνώμη του Μ. Οικονόμου, αλλά «για να αποτραπεί ο επαπειλούμενος βέβαιος κίνδυνος γενικής ή και μεγάλης σφαγής των απανταχού της αυτοκρατορίας αθώων Χριστιανών» (Μ. Οικονόμου, «Ιστορία της Ελληνικής παλιγγενεσίας», σελ. 67).

Διερωτάται κανείς αν ο αφορισμός έγινε για να εξυπηρετήσει το Σουλτάνο. Τότε όμως πώς συμβαίνει ο Σουλτάνος Μαχμούτ ο Β΄ να απαγχονίσει σε τόσο καίρια γι’ αυτόν στιγμή έναν πιστό υπηρέτη του; Η αγχόνη του Γρηγορίου του Ε΄ είναι η απόδειξη του Πατριωτισμού του, της Πίστης του, της αυτοθυσίας και της αίγλης του.

Ο G. Finlay σέβεται τη μνήμη του Γρηγορίο του Ε΄ και τον χαρακτηρίζει ως άνθρωπον ενάρετο και ικανό (Γ. Φίνλεϋ, Ιστορία της Ελληνικής επαναστάσεως, σελ. 176).

Άλλωστε ποια σημασία έδωσαν οι Έλληνες στον αφορισμό φαίνεται από το ότι καθόλου δεν υπάκουσαν στο περιεχόμενό του όταν άρχισαν την επανάσταση. Ο Αλ. Υψηλάντης από την 19 Ιανουαρίου 1821 σε επιστολή του προς το Θ. Κολοκοτρώνη, που περιείχε οδηγίες για τον αγώνα προέβλεπε αφορισμό: «Ο μεν Πατριάρχης, βιαζόμενος παρά της Πόρτας σάς στέλλει αφοριστικά και εξάρχους, παρακινώντας σας να ενωθήτε με την Πόρτα˙ εσείς όμως να τα θεωρήτε ταύτα ως άκρα, καθότι γίνονται με βίαν και δυναστείαν και άνευ θελήσεως του Πατριάρχου» (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ιβ΄, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 36).

«Ο Πατριάρχης δεν ήτο προδότης ούτε δειλός. Η ζωή του είναι βίος αυταπαρνήσεως και καλωσύνης˙ ήταν ζωή ασκητού και γενναίου. Το γεγονός ότι, παρά τας συστάσεις των φίλων του, να δραπετεύσει και να φύγει, έμεινε στην έδρα του και υπέμεινε τη θυσία και το θάνατο και τον απαγχονισμό, μαρτυρεί τον υπέροχο άνθρωπο και τον άξιο Έλληνα» (Δ. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, εκδ. οίκος Μέλισσα, τομ. Α΄, σελ. 391).

Ο ίδιος ο Γρηγόριος ο Ε΄ είχε διακηρύξει προς τον επίσκοπο Δέρκων τα εξής όπως τα διασώζει ο αγωνιστής Ν. Σπηλιάδης: «Και εγώ ως κεφαλή του έθνους και υμείς η Σύνοδος, οφείλομεν ν’ αποθάνωμεν διά την κοινήν σωτηρίαν. Ο θάνατος ημών θα δώση το δικαίωμα εις την χριστιανοσύνην να υπερασπίση το έθνος εναντίον του τυράννου» (Ν. Σπηλιάδη, Απομνημονεύματα, τομ. Α΄, σελ. 100) […].